Harosman Mağaraları veya Harosmani Mağaraları (Gürcüce: ხაროსმანის მღვიმეები) ve Mağaro Mağaraları (Gürcüce: მაღაროს მღვიმეები) olarak da bilinir, tarihsel Artani bölgesinde, günümüzde Ardahan ilinin Hanak ilçesine bağlı Çayağzı köyü sınırlarında bir mağara kompleksidir.Tzkarosmani Mağaraları (წყაროსმანის მღვიმეები) olarak da bilinir.
Bir kaynağa göre, eski adı Orezaki olan Çayağzı köyünün 1,7 kilometre doğusunda, Kasreti Deresi'nin sağ kıyısında bugün ortadan kalkmış olan Mağaro (მაღარო) köyü bulunuyordu. Mağaro Gürcücede maden ocağı anlamına gelir. Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli de 1917 yılında Mağaro (მაღარო) köyünden söz etmiş ve Nakalakevi (ნაქალაქევი) köyünden sonra Tzkarosmani (წყაროსმანი) adlı dereyi izleyerek aşağı indiğini, bu derenin kıyısı boyunca Mağaro yoluna koyulduğunu, Mağaro Mağaraları'nın Vardzia gibi mağaralardan oluştuğunu yazmıştır. Mağaro Mağaraları adının Mağaro köyün, Tzkarosmani Mağaraları adının da Tzkarosmani Deresi'nden geldiği anlaşılmaktadır. Ancak 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterinde Mağaro adı geçmemektedir. Bununla birlikte, Osmanlıca Harosman (خاروسمان) ve Harosman-i Büzürg (خاروسمان بزرك) adıyla kaydedilmiş iki köy bulunmaktadır. Harosman köyünde 14, Büyük Harosman anlamına gelen Harosman-i Büzürg köyünde ise 4 Hristiyan hane bulunuyordu. Günümüze ulaşmamış olan bu iki Gürcü köyü, Duduna köyünün yakınlarında yer alıyordu. Yöre halkının bugün de "Harosman" olarak bildiği Harosmani Mağaraları adının bu köyün adıyla bağlantılı olarak ortaya çıktığı görülmektedir
Harosman Mağaraları'ndaki mağaralar insan eliyle oyularak oluşturulmuştur. Söz konusu kompleks onlarca mağaradan oluşmaktadır. Birer yaşam mekanı olan mağaraların arasında kilise olarak kullanılmış mağaralar bulunmaktadır. Dere kıyısında yer alan dik kayadaki mağaralar üst üste yer alır. Bu konumundan dolayı Martvileli bu mağaraları "beş-altı kat odalar" şeklinde tarif ermiştir. Konstantine Martvileli, mağaraların Kura Nehri'in derin kayalık vadisinde her iki tarafta bulunduğunu, kayaların eteklerinin yaşlı çam ve kayın ağaçlarıyla kaplı olduğunu, mağaraların vadinin ulaşılması mümkün olmayan üst kısımdaki kaya boyunca uzandığını ve birbiriyle bağlantılı 50 mağara bulunduğunu, aşağıda bulunan büyük mağaraya yukarıdan aşağıya bir yol indiğini ve mağaraya 20-24 metre kala bu yolun daraldığını, sonra ikiye ayrılıp bir yolun soldaki daha küçük mağaraya, diğer yolun da sağdaki daha geniş mağaraya girdiğini yazmıştır.
Kaynak: Wikipedia
